Nie ulega wątpliwości, że Wielkanoc to najważniejsze święto chrześcijańskie – fundament i drogowskaz naszej wiary. W wielu językach jego nazwa ma motywację historyczną i teologiczną. Nawiązuje bowiem do żydowskiego święta Pesach (aramejskie Pascha, czyli ‘ominięcie, przejście’), które miało miejsce tuż przed Zmartwychwstaniem i z którym wiązała się chociażby Ostatnia Wieczerza. Nazwę tego święta odnajdziemy we francuskim słowie Pâques, włoskim Pasqua, hiszpańskim Pascua, szwedzkim Pask, ale także w rosyjskim ????? czy nowogreckim ?????.

Jeślibyśmy się przyjrzeli językom słowiańskim, to odnajdziemy zgoła inny kierunek myślenia. Nazwy nie są tu już zapożyczone, ale rodzime (podobnie jak Wniebowstąpienie Pańskie czy Zielone Świątki). W języku polskim używamy określenia Wielkanoc. Podobne brzmienie i zbliżoną formę ma ono w języku czeskim (Vielikonoce).

Widać z tych nazw, że doniosłe wydarzenie zmartwychwstania Chrystusa dokonało się w nocy (analogicznie do wydarzenia z Betlejem – nocy Narodzenia Pańskiego). Do tego właśnie kilkakrotne nawiązanie znajdujemy w Orędziu Paschalnym. Exsultet pokazuje wyraźny związek między nocą, w której Izraelici uszli z Egiptu przez Morze Czerwone, a nocą Zmartwychwstania, która „uwalnia wszystkich wierzących w Chrystusa (...) od mroku grzechów”.

Co ciekawe, w innych językach słowiańskich zamiast ‘wielkiej nocy’ znajdujemy ‘wielki dzień’. Jest tak np. w języku bułgarskim ????????, w ukraińskim ????????? czy w białoruskim ???i??????. Badacze wskazują, że może to być kalka greckiego wyrażenia µ????? ?µ??? (tłumaczonego właśnie jako ‘wielki dzień’), które służyło do określania święta Zmartwychwstania, a czasami także żydowskiej Paschy czy każdego innego święta.

Zgoła inną, niepodobną do tamtych, formę ma angielska nazwa Wielkanocy – Easter. Słowo to wywodzi się od imienia Eostre – anglosaksońskiej bogini świtu i wiosny. Nazwa ta ma źródło w języku pragermańskim, w którym oznaczała ‘świt’. Bogini ucieleśniała nadejście wiosny, płodność i początek nowego cyklu życia po zimie. Również te wątki – odradzającego się życia – są pośrednio obecne w celebrowaniu tych świąt.

Wielkanoc jest słowem ciekawym również dlatego, że ma charakterystyczną budowę. Wyraźnie widać w nim układ dwudzielny: wielka noc. W toku procesów historycznojęzykowych nastąpiło zrośnięcie się tych dwóch wyrazów w jeden kształt ortograficzny. Złożoną strukturę widać jednak w odmianie. Możemy oczywiście mówić o świętach Wielkanocy, ale drugą, równoprawną formą są święta Wielkiejnocy.

Zjawisko tzw. fleksji wewnętrznej obserwujemy także w innych zrostach. Bodaj najczęściej używanym jest nazwa naszego kraju: Rzeczpospolita Polska. Wyraz rzeczpospolita, utworzony na wzór łacińskiego res publica, również odmienia się dwojako. Możemy mówić o majestacie Rzeczypospolitej lub Rzeczpospolitej. Językoznawcy wskazują, że staranniejsza jest forma z odmianą wewnętrzną – Rzeczypospolitej.

Spotkałam się z takim pragmatycznym rozróżnieniem: o Rzeczypospolitej mówimy w kontekście nazwy naszej ojczyzny, o Rzeczpospolitej – kiedy odnosimy się do tytułu jednego z dzienników. Coś w tym jest. Grunt, żeby nie popełniać przy tym błędu hiperpoprawności. Nieraz słyszałam tego czy innego polityka, który z żarliwością używał frazy w rodzaju: niech żyje najjaśniejsza *Rzeczypospolita. W mianowniku, oczywiście, końcówka -y zupełnie nie jest potrzebna.

Fleksję wewnętrzną mają też niektóre polskie nazwy miejscowe. Jeździmy do Białegostoku, kibicujemy Krasnemustawowi i zachwycamy się Starąwsią – i tylko tak. Warto jednak pamiętać, że ta akurat grupa nazw lubi wyjątki i swoistości. Dlatego już nazwa Babimost jest wewnętrznie unieruchomiona i właściwa w tym wypadku będzie odmiana do Babimostu i w Babimoście.

Na marginesie odnotujmy częstą usterkę związaną z zaimkami jakiś, któryś, czyjś (ale także coś czy ktoś). One również podlegają fleksji wewnętrznej. O ile jednak nie mamy trudności z używaniem form czegoś, komuś czy z czyimś, o tyle często zdarza się nam używać formy *jakiś ludzi – zamiast jakichś. Wynika to poniekąd z niestaranności wymowy, którą odzwierciedlamy potem w zapisie. Możliwe też, że „dziwnie”, skomplikowanie wygląda nam forma jakichś. Warto ją na stałe wprowadzić do swojego słownika.

Wracam do Wielkiejnocy, którą się właśnie radujemy, i do Zmartwychwstania (zauważmy, że to słowo jest również zrostem). Czybyśmy to wydarzenie nazywali Nocą czy Dniem, czy Wielką Niedzielą – nie ulega kwestii najważniejsze: Pan prawdziwie zmartwychwstał i my kiedyś zmartwychwstaniemy. Wszystkim nam życzę, aby świadomość tego doniosłego faktu i płynąca stąd radość były w naszym życiu nieustannie obecne. W tych zaś dniach – szczególnie!

językoznawca, adiunkt w Instytucie Języka Polskiego na Wydziale Polonistyki UW, kierownik Laboratorium Efektywnej Komunikacji UW. Prezes zarządu Fundacji Języka Polskiego.