Punktem wyjścia refleksji tego wybitnego biskupa Cezarei z IV wieku była tajemnica Boga Trójjedynego. Będąc w pełni świadom ułomności dociekań teologicznych, Bazyli głosił z mocą prawdę o trzech odrębnych Hipostazach, czyli Osobach Bożych. Ojciec jest „zasadą wszystkiego, przyczyną tego, co istnieje, korzeniem żyjących”, a przede wszystkim „Ojcem Pana naszego Jezusa Chrystusa”. Do poznania Boga można dojść przez kontemplację dzieła stworzenia. Wówczas „uświadamiamy sobie Jego dobroć i Jego mądrość”.

Syn jest odwiecznym „obrazem dobroci Ojca i pieczęcią równej Mu postaci”, który dla naszego zbawienia zechciał uniżyć się, przyjmując naszą ludzką naturę i umierając na krzyżu. Blask chwały Syna Bożego – jednego z Trójcy Świętej – objawia sens Jego uniżenia. Posłuszeństwo Chrystusa pokonało nasze nieposłuszeństwo. Cierpienia wcielonego Syna Bożego posiadają wieczną wartość i powszechny zasięg. Dlatego krzyż Zbawiciela jest naszą prawdziwą nadzieją.

Duchowi Świętemu Bazyli poświęcił osobny traktat. Wynikało to między innymi z faktu szerzącego się wówczas macedonianizmu – herezji negującej bóstwo Ducha Świętego. Biskup Cezarei wyznaje, że Duch Święty jest ponad wszelkim stworzeniem; jest Królem i Panem, który przekształca nas, abyśmy się stali uczestnikami Boskiej natury; jest Święty i dokonuje dzieła naszego uświęcenia. Natomiast w anaforze św. Bazylego możemy odnaleźć następujący fragment dotyczący Trzeciej Osoby Bożej: „Duch Święty, Duch prawdy, łaska przyjęcia za synów, zadatek przyszłego dziedzictwa, pierwociny dóbr wiecznych, moc ożywiająca, źródło uświęcenia, od którego każde stworzenie obdarzone rozumem i umysłem, utwierdzone otrzymanymi darami czci Ojca i składa Mu wieczne uwielbienie”. Duch Święty, którego otrzymał w darze każdy ochrzczony, rozdziela charyzmaty i przypomina nakazy Ewangelii; Duch wypełnia i ożywia Kościół, tworząc zeń jedno ciało „duchowe”.

Od kontemplacji tajemnicy Boga żywego i prawdziwego św. Bazyli przechodził do rozważania godności człowieka. Jest ona w pełni złączona z Bogiem, gdyż od Niego pochodzi i w Nim tylko może osiągnąć swój ostateczny cel. Rozum został dany człowiekowi, aby przy jego pomocy mógł poznać Boga, natomiast wola – by wypełnić Jego prawo. Chwała człowieka zależy od jego łączności z Bogiem. Człowiek zachowuje swoją wielką godność wówczas, gdy poznaje i miłuje swojego Stwórcę. Syn Boży stał się człowiekiem, by odnowić obraz Boży w człowieku i przywrócić mu chwałę skażoną przez grzech. Dlatego Bazyli wołał: „[Człowiecze], uświadom sobie swoją wielkość, biorąc pod uwagę cenę zapłaconą za ciebie: spójrz na cenę twego wykupienia i zrozum swoją godność!”. Ostatecznie zatem godność człowieka jest zawarta w tajemnicy Boga i tajemnicy krzyża.

Zbawcze wydarzenie śmierci Chrystusa staje się naszym udziałem w chrzcie świętym. Dlatego ten sakrament św. Bazyli nazywa „okupem więźniów, odpuszczeniem długów, śmiercią grzechu, odrodzeniem duszy, szatą świetlaną, pieczęcią nie do przełamania, pojazdem do nieba, tytułem do osiągnięcia królestwa, darem usynowienia”. Przez chrzest człowiek jednoczy się z Chrystusem i przez Niego jest wprowadzony do wewnętrznego życia Trójjedynego Boga. Zadaniem człowieka ochrzczonego jest ciągłe dorastanie do wymiaru tajemnicy, której stał się uczestnikiem przez ten sakrament: „ochrzczony zmienia się w umyśle, mowie, działaniu i według mocy mu udzielonej staje się takim, jakim jest to, z czego się narodził”. Na tej drodze odpowiednim pokarmem podtrzymującym i rozwijającym życie Boże w człowieku jest Eucharystia. Pozostaje ona jednocześnie „kultem w duchu i w prawdzie, sprawowaniem nowego kapłaństwa i ofiarą doskonałą nowego Izraela”. Jest to wielka tajemnica, którą sprawuje Kościół przepełniony świętą bojaźnią, a jednocześnie prawdziwą duchową radością. Św. Bazyli polecał zatem uroczyste sprawowanie Eucharystii, zawsze ze śpiewem, oraz częste, nawet codzienne przyjmowanie Komunii św.: „Komunikować codziennie i być uczestnikiem Ciała i Krwi Chrystusa jest rzeczą dobrą i pożyteczną, ponieważ On sam mówi: «Kto spożywa moje Ciało i pije moją Krew, ma życie wieczne»”. Pokarmem duchowym wyznawców Chrystusa jest również Słowo Boże. Pismo Święte, ponieważ pochodzi od Boga, posiada najwyższy autorytet i jest godne największej uwagi. Chrześcijanin winien nieustannie zwracać się ku Słowu Bożemu z wielką czcią i miłością, szukając w nim światła i lekarstwa.